Tko je bio Arije?

U antičko doba, Ilirski preci Bošnjaka bili su višebošci. Zbog miješanja nacija i vjera kroz porodična, plemenska i narodna vjerovanja dovelo je do poštovanja i obožavanja više paganskih božanstava što je bio slučaj i sa cjelokupnim Rimskim carstvom.

Međutim pojavom pretposljednjeg božijeg poslanika Isaa, sina Merjeminog, Rimsko carstvo se, poslije početnog neprijateljstva i otpora, polahko preobražava u čiste i devijantne oblike monoteizma.

313 godine dolazi do Milanskog edikta kojim kraljevi oba dijela Rimskog carstva priznaju kršćanstvo kao religiju i zaustavljaju progone kršćana a 380. godine imperator Teodosije Veliki zvanično proglašava kršćanstvo državnom religijom.

U 4. stoljeću dolazi do prvog zvaničnog raskola u kršćanstvu i odstupanja vladajućeg klera od izvornog Isaovog učenja koje je na Nikejskom saboru 325.godine zastupao Arije, aleksandrijski svećenik i pjesnik.

Poslije Nikelajskog sabora trajali su višedecenijski sukobi i rasprave između svećenstva da li je temelj kršćanstva vjerovanje u Jednoga Boga ili trojstvo.

Osnov argumentacije onih koji su zastupali monoteističke stavove, a čiji je Arije glasnogovornik, bila je logička konstatacija ako je Bog otac onda je i On morao biti rođen. Suprotno tome, oni su smatrali da je Bog vječan, da nije rodio niti je rođen te da je Isaa a.s. stvorio Svojom svemoći. Međutim, njihovo učenje proglašeno je herezom, a svi oni, nakon pedeset godina borbe, bivaju izopćeni i proglašeni otpadnicima.

Godine 318 svojim javnim ispovijedanjem i iznošenjem stavova da je Isus stvorenje i da nije bog pokreće velike nemire i polemike u kršćanskom svijetu, Arije nakon kratkog boravka u Palestini biva progonjen u Ilirik gdje nastavlja širiti vjeru u božije jedinstvo, osniva čvrste temelje crkve i nastavlja zagovarati arijansko učenje.

Konstantinova pragmatična politika na principu mrkve i štapa, suočena sa dvije nepomirljive grupe kršćana, učinila je da nekoliko godina nakon Nikejskog sabora, usljed jačanja Arijevih protivnika i prijetnje da u potpunosti preuzmu kontrolu nad vjerskim institucijama, promijeni stranu te je novim koncilijem u Nikeji 327. godine Arijevim sljedbenicima ukinut progon, što je značilo da se Euzebije Nikomedijski vraća na prethodni položaj i naredne tri godine koristi da se približi Konstantinu kod koga lobira za oprost Ariju i jačanje monoteističkoga učenja. Na koncu, Konstantin 330. godine ukida Ariju pragonstvo i poziva ga sebi u Carigrad.

Rimski car Konstantin u suštini nije bio vjernik niti je razlikovao jednu vjeru od druge, on je imao za cilj jaku državnu crkvu kao jak politički aparat koji bi iskoristio da zadrži vlast.

Zato će nakon Arijevog povratka poslati u progon Aleksandra koga je podržao 325. godine i intenzivno raditi na ponovnom sjedinjenju crkve te će u tom pravcu i sazvati novi koncilij za 336. godinu na kome se Arije treba rehabilitirati. Međutim, dan prije održavanja tog koncilija, Arije će umrijeti u Carigradu, kako neki izvori tvrde, pod sumnjivim okolnostima.

U zvaničnoj crkvenoj hijerahiji pokušaj slijeđenja nekog oblika Arijevoga učenja srećemo u 5. vijeku kod konstantinopoljskoga patrijarha Nestorija (428-431), također antiohijskoga učenika, velikoga besjednika i utemeljivača crkvene doktrine nestorijanstva. Prema toj doktrini, Mariji se oduzima epitet bogorodice i smatra se običnim ljudskim bićem koje je imalo privilegiju da se u njenoj utrobi začne Isa a.s. Nestorije predlaže da se ona kao majka Božijeg odabranika zvanično naziva Hristorodica.

Imamo potvrde o postojanju Bosanske biskupije još u prvoj polovici 6. stoljeća nove ere, jer se u literaturi navodi da je na Saboru u Solinu 530. godine prisustvovala delegacija Bosanske biskupije. Nesumnjivi dokazi o postojanju Bosanske biskupije arijanske provinijencije vraćaju nas na onaj udio gotskoga supstrata u etnogenezi Bošnjaka, naročito nakon završetka njihovih selidbenih i osvajačkih pohoda i trajnog dogovora sa Rimljanima početkom 4 vijeka da naseljavaju granične dijelove Rimskoga carstva i brinu se o sigurnosti pograničnog pojasa imperije. Najvjerovamije je došlo do vjerske i nacionalne simbioze ilirskih i gotskih plemena na širem području Gornjeg Ilirika, koji je najvećim dijelom zahvatao domovinski prostor Bošnjaka te uslijed snažne misije arijanskoga učenja na toj osnovi mnogo prije dolaska slavenskih plemena na Balkanski poluotok dolazi do formiranja Zajednice bosanskih kristjana na monoteističkim osnovama arijanizma, što državu Bosnu, bošnjački narod i bosanske vladare stavlja u nemilost istočnih i zapadnih susjeda, koji se već pozicioniraju kao zaštitnici ikonostasa i ikonoboraca.

U 5.i 6. vijeku teritorijalnim pomjeranjima Gota i Kelta pridružuju se i Slaveni čiji južni ogranak dolazi na Balkanski poluotok te polahko stežu obruč s istočne i zapadne strane oko, tada već nacionalno i vjerski formiranog naroda ilirsko-gotskoga porijekla, Bošnjaka i njihovog vjerskog arijanskog učenja.

Ako se prisjetimo inicijative moravskoga kneza Rastislava i njegove molbe Konstantinu da mu pošalje misionare koji će Slavenima napraviti pismo i prevesti službene knjige na njihov jezik, iz čega je proistekla prosvjetiteljsko-vjerska misija Ćirila i Metodija i njihovih učenika koja je rezultirala stvaranjem dva slavenska pisma, glagoljice i ćirilice, i više prosvjetiteljskih škola iz kojih je krenula i opća vjersko-preporodna djelatnost na širem području srednje i istočne Evrope i Balkanskoga poluotoka, treba zastati kod uzroka Rastislavljeve inicijative i prisjetiti se da on pokreće ovo pitanje zbog toga što se njegovom i drugim teritorijama koje su Slaveni zaposjeli, Isaovo učenje širi preko Germana koji crkvene službe drže na germanskom jeziku te da se on boji da će se Slaveni na taj način asimilirati i izgubiti svoju etničku posebnost.

Nije li moguće, sagledavši sve okolnosti, da su ta germanska plemena bila zapravo arijanskoga učenja te je iz istog razloga Konstantin odmah uputio misionare, koje nešto kasnije u Rimu prima i papa Hadrijan II koji u njima vidi dobre saveznike za borbu protiv neposlušnih germanskih biskupa i daje im blagoslov te Metodija imenuje za panonskog nadbiskupa.

Nakon propasti ćirilsko-metodske misije u Panoniji, njihovi učenici se pomjeraju prema Balkanu gdje, uz saglasnost vladara oba rimska carstava, rade na uspostavi čvrste crkvene organizacije i regrutaciji svećenstva i vlastele protiv dvije najveće opasnosti, ne samo po crkvu već i imperije, a te opasnosti su sa jedne strane bosanski kristjani, baštinici monoteističkog učenja na zaslonima arijanizma, i s druge strane bogumili, mahom pripadnici bošnjačkoga roda Pomaka, koji su se iz baze u Plovdivu u Bugarskoj ubrzano širili diljem Balkana i organizirali strukture svoje, za zvanične zapadne i istočne kršćane, “heretičke” crkve.

Sudbinu svih ovih naroda i njihovih učenja određivala je politička strategija i težnja za ovladavanjem teritorijama i bogatstvima država kojima je zvanična crkva bila partner te se protiv njih pod pokroviteljstvom i blagoslovom pape i konstantinopoljskoga patrijarha pokreće više krstaških ratova, koji će u konačnici proizvesti skoro iščeznuće “heretika” Evrope, čiji preživjeli sljedbenici mahom nalaze utočiste u posljednjoj slobodnoj enklavi – Kraljevini Bosni, zemlji Bošnjana.

Krstaške inkvizicije ne zaobilaze ni Kraljevinu Bosnu, jer ortodoksi i katolici, kao graničnici Istočnog i Zapadnog carstva, svim sredstvima pokušavaju ovladati ovom tampon zonom između rimskih carevina i nauštrb Dobrih Bošnjana proširiti utjecaj i teritoriju, na osnovu čega je i tužba Vukmana Nemanjića, vladara Duklje, papi Inocentiju III protiv bosanske “hereze” 1199/1200. godine. Na sličan način se nešto ranije događao i veliki progon bosanskih kristjana iz Sandžaka od strane Stefana Nemanjića 1186. godine te malo docnije kršćanski pohod protiv patarena u Dalmaciji i Zadru 1202. godine, odnosno mnogi drugi inkvizicijski ili susjedni pohodi na zemlju bosanskih kristjana.

Preživjeli katari, albiginezi i pripadnici drugih učenja nalaze privremeno utočište kod milanskih i ostalih italijanskih patarena, odakle se, nakon gubitka višegodišnjeg rata sa zvaničnom Katoličkom crkvom, zajedno sa patarenima sele za Dalmaciju, da bi se konačno poslije krstaškog razaranja Zadra i Dalmacije skrasili u Bosni, gdje su bili dobro primljeni od Kulina bana i bosanskih kristjana.

S druge strane, plovdivski i ostali pomački bogumili, koje srpski izvori pogrdno nazivaju babunima, nakon pogroma i progona, preko Makedonije i Kosova, dolaze u Sandžak, odakle ih docnije Nemanjići zajedno sa sandžackim kristjanima protjeruju u unutrašnjost Bosne.

Uprkos svim tim osvajačkim pohodima i pogromima sakrivenim pod plašt borbe protiv hereze, vjera bosanskih kristjana očuvala se do polovine 14. stoljeća i dolaska Osmanlija na teritorije Balkana, kada otpočinje i proces islamizacije. Upravo proces islamizacije pokazuje teritorije na kojima se arijansko učenje očuvalo, jer će od svih balkanskih naroda u prvom mahu bosanski kristjani i pomački bogumili prihvatiti islamsko učenje kao spasenje (doduše njima će se nešto kasnije pridružiti i Albanci), i to linijom koja će se pružati od Trakije preko Plovdiva i Bugarske ka Makedoniji i Kosovu, gdje žive dijelovi bošnjačkog plemena Torbesi i Goranci, sve do Sandžaka i Bosne u njihovim povijesnim granicama, čineći liniju izvornog predslavenskog bošnjačkoga monoteizma na Balkanu.

Razlika između izvornoga vjerovanja bosanskih kristjana i bogumila i katara kod kojih se u određenim oblicima moglo naći dualističko učenje. Suprotno tome, prvotni bosanski kristjani svoj monoteizam crpe iz arijanizma, o čemu smo već govorili, ovdje ćemo pojasniti kako se i zašto pristalice ovoga učenja veoma rano dijele na stroge i umjerene, na one koji su, pored negiranja trojstva i oduzimanja božanskih atributa Svetom duhu i Mariji/Merjemi, za koju su tvrdili da je ljudskoga roda i da je po ljudskoj prirodi rodila Isaa a.s., vjerovali da je Isa sin Merjemin i po obliku i prirodi različit od Boga zato što je stvoren (poznatiji kao anomojci) i one koji su vjerovali da mu je sličan, koji su prozvani poluarijevcima i koji se dijele u dva pravca) na one koji su vjerovali da je to sličnost po biti – takozvani bazilijevci i ) one koji su vjerovali da Mu je sličan samo po volji – homojci.

Bosanski kristjani, preko istočnih Gota, prihvataju homojsko arijanstvo koje je imalo izraženu notu tolerantnosti spram drugih religijskih poimanja. Za razliku od takvog vjerovanja bosanskih kristjana, bogumilsko učenje se zasniva na gnostičko-manihejskom dualističkom vjerovanju o postojanju božanstva dobra i božanstva zla koji su nastali iz istog korijena, ali je Satanael (Sotona) zbog zavisti lišen božanskih atributa i spušten da gospodari Zemljom i zavodi ljude na zlo.

Otuda i bogumilsko učenje o principu dobra i zla (božanstvu tame i božanstvu svjetla). Učenje katara i patarena, prema dostupnim izvorima, bilo je blisko bogumilskome nauku.

Lujo Margetić dobro primjećuje da bosanski kristjani, suprotno od bogumila i patarena koji preziru bogomolje i crkve smatraju Sataninim kućama, imaju svoje hize, čiji naziv je gotskoga porijekla i dolazi od gotske riječi gudhus (Gotteshaus), u prijevodu Božija kuća, što je ekvivalentno islamskoj odrednici Bejtullah – Božija kuća, BejtuLillah -Allahove kuće, što se danas kolokvijalno može čuti i za džamije.

O  samome obredoslovlju bosanskih kristjana direktnih izvora nije ostalo, jer su uslijed stalnih napada, progona i potreba za skrivanjem njihove knjige uništavane, a preživjele držane u najvećoj tajnosti, izuzev rijetkih spisa kakvi su Testament gosta Radina i Hvalov zbornik te takozvana Tajna apokrifna bečka (bosanska) knjiga, odnosno zapisi na marginama prijepisa sakramentnih rukopisa.

Stefan Nemanjić, nakon Sabora u Deževi, pokrenuo je pogrom i izvršio svojevrsni genocid nad trikletim sljedbenicima arijevskog učenja, ili u besjedi Save Nemanjića na Saboru u Žiči koji, bacajući anatemu na bosanske kristjane, posebno akcentirajući njihovo negiranje ikona, kaže: Zli jeretici, trikLeti babuni koji se lažno nazivaju kršćanima, i koji se rugaju našoj pravoj vjeri izostavljajući iz svetih knjiga riječi, i preokrećući na zlovjerje, i koji se otkidaju od svete i Pravoslavne crkve, i koji se rugaju svetome i časnome krstu i koji se rugaju svetim ikonama i ne klanjaju im se – da budu prokleti.

Stefan Nemanjić je pokrenuo krstaški rat, pogrom, progone, genocide i zvjerstva protiv bogumila zato što su većina porodica velikaških odbila da mu da podršku.