Beogradske Džamije

Beogradske džamije su islamske bogomolje kojih je u ovom gradu za vreme viševjekovne vladavine Osmanlija, bilo više od 50, a danas samo jedna. Kao dio bogatog viševjekovnog historijskog, kulturnog i vjerskog naslijeđa, ove džamije (islamske bogomolje) , iako najvećim dijelom porušene do temelja, za sobom su ostavile brojne materijalne i duhovne tragove, jer su bile vizuelni simbola razvoja orijentalnog Beograda, u periodu od oko tri vijeka, kada su njihovi minareti dominirali panoramom srpske prijestonice. 

S obzirom na to da se naša zemlja nalazila dosta godina pod turskom vlašćom, u Beogradu za to vrijeme podignut je i veliki broj islamskih vjerskih bogomolja, odnosno džamija. Precizni podaci o broju džamija, kao i lokacijama na kojima su se one nalazile ne postoje. 

Na osnovu određenih sačuvanih planova grada iz tog perioda i putopisa evropskih putnika mogu se izvesti pretpostavke o tome gdje su se neke od njih nalazile, ali ne i ukupan broj. Različiti dokumenti iz različitih godina ukazuju i na različite podatke. Najveći broj koji se pominje je taj da je u Beogradu postojalo čak 273 džamije i posebnih islamskih bogomolja, mesdžida.

Historija beogradskih džamija počinje poslije turskog osvajanja Beogradske tvrđave 1521. i pretvaranja srpske mitropolije u islamsku bogomolju. U ovoj džamiji, nazvanoj Velika, otklanjao je obaveznu molitvu petkom sultan Sulejman Veličanstveni već sutradan po osvajanju. Većina džamija koje se prvih decenija javljaju nastale su uglavnom preobraćanjem crkava. 

Mnogi putopisci sa Zapada opisivali su Beograd u to vrijeme kao grad sa velikim brojem džamija i bili su impesionirani njihovom arhitekturom. Tako su, prema riječima Otendorfa, beogradske džamije bile većinom olovom pokrivene, lijepo obojene i pokrivene izvanrednim tepisima… One se uglavnom nazivaju prema imenima onih koji su ih sagradili“.

Međutim, prilikom pada grada pod austrijsku vlast 1688. stradala je beogradska varoš, a sa njome i džamije. Nakon razaranja u gradu je ostalo svega petnaestak islamskih objekata. Turci su potom na kratko povratili vlast nad gradom, ali je 1717. austrijska vojska drugi put osvojila Beograd. Austrijanci su džamije iskoristili u razne svrhe, ali najviše kao crkve i magacine. Jedna je služila i kao bolnica, neke za stan, a u jednoj su se „držale komedije“. 

Kada su Turci 1739. ponovo ušli u Beograd, počeli su i obnovu starih džamija, ali i izgradnju novih. Interesantno je da se krajem 18. vijeka prvi put spominje i jedna biblioteka u gradu, smještena u zgradi džamije sultana Mahmuda.

Osvojivši Beograd od Mađara 1521. godine, Osmanlije su ga postepeno naseljavali i pretvarali u kitnjasti orijentalni grad, čija je panorama sa mnogobrojnim munarama izdaleka oduševljavala mnoge evropske putnike i prolaznike tog doba.

Već 1571. u Beogradu je bilo 27 mahala. Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili muslimani. Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila, oko 7000 kućnih banjica, 6 karavan-saraya, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija.

Evlija Čelebija je ostavio nazive za 35 džamija u kojima je obavljana džuma i 12 mesdžida. Osmanlijski geograf Hadži Kalfa, zabilježio je 100 džamija, a naš poznati učenjak – orijentalista, rahmetli Hazim Šabanović, smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 džamija.

U Beogradu su tada naseljene 41 mahale. Beograd je već koncem XVI stoljeća, po svojoj ljepoti i veličini, u mnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Osmanskog carstva. On postaje ”Darol-džihad” – Mjesto ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd. U narednim stoljećima broj džamija je u velikom broju smanjen.

Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boraveći u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoši bilo je 15 munara”. Isti pisac konstantuje 1887. godine ”od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu ’Bajrakli džamiju’ (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodočasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata prepuštenu propadanju; dalje, manja ”Kardžamija” sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta. 

Početkom 19. vijeka, u Karađorđevoj Srbiji džamije su bile očuvane, ali samo u jednoj se vršilo bogosluženje, dok su ostale pretvorene u trgovačke radnje i obore za svinje. Tada je jedna pretvorena i u pravoslavnu crkvu, sa tim da minare nije bilo srušeno već je o njega okačeno zvono. Sve džamije održale su se i po dolasku kneza Miloša, odnosno sa nastankom dvojne, tursko-srpske vlasti.

Međutim, vremenom se broj islamskih bogomolja u gradu smanjivao. Kada su Turci napustili grad ostala je naredba da se turske džamije i groblja moraju poštovati. Tada je Bajrakli džamija proglašena za zvaničnu islamsku bogomolju u gradu, dok su ostale džamije počele da propadaju. 

Nakon dobijanja nezavisnosti 1878, Srbija je zvanično bila nadležna da poruši džamije ako joj smetaju, sem zvanične. Beograd je tako u 20. vijek ušao sa samo jednom džamijom, koja je sačuvana do danas u Gospodar Jevremovoj, a riječ je upravo o Bajrakli džamiji.

Lokacije džamija

Najveći broj džamija, prema postojećim podacima, nalazio se u današnjem užem centru grada. Zabilježene su džamije na Beogradskoj tvrđavi, Dorćolu i to uglavnom duž Ulice cara Dušana, a neke se pominju i u blizini Trga Republike. 

Za čak nekoliko njih se smatra da su se nalazile oko Studentskog trga, jedna u blizini Brankovog mosta, a jedna je bila i na mjestu Zoološkog vrta. Postojale su džamije i koje su bilo udaljene od nekadašnje varoši, kao što je bila Batal džamija, koja se nalazila na mjestu gde se danas nalazi Dom Narodne skupštine. 

Sulejman Aličković.