BOGUMILSKO UČENJE

Korijeni bogumilskoga učenja vode u prva stoljeća po rođenju Isaa a.s. i vežu se za djelovanje perzijskoga vjerskoga maga i filozofa po imenu Mani (216-276. godina), koji je za sebe govorio da je učenik i sljedbenik Isusov. Mani je sjedinio Zaratustrino i neke demente budističkih učenja sa kršćanstvom, zagovarajući ideju o postojanju dva božanstva, jednog koje je stvorilo duhovni svijet i drugog koje je tvorac materije i svega materijalnoga na svijetu. Njegovo učenje nije naišlo na odobravanje zvaničnih perzijskih vlasti te je po povratku iz Indije razapet na krst i ubijen. Međutim, gnostičko manihejsko učenje se kroz različite oblike širilo Bliskim i Dalekim lstokom, a na posljetku i Evropom, prijeteći da ozbiljno ugrozi zvaničnu verziju kršćanstva i poljulja ustrojstva imperija i kraljevstava u cijelome poznatome svijetu. Tako će se u 7. vijeku u Ermeniji javiti manihejski pokreti pavlićana i masalijana u Prednjoj Aziji. Ermenski carevi su pavlićane od 8. do 10. vijeka protjerali u Trakiju, Bugarsku i Makedoniju, gdje se već u 10. vijeku javlja jako jezgro manihejskoga učenja predvođeno popom Bogumilom (927-968) po kome i dobija naziv bogumilstvo.

Pop Bogumil je pripadao ortodoksnom svećenstvu, vjerovatno carigradskome “heretičkome” ustrojstvu. Centar njegovog djelovanja bio je Plovdiv, što nam daje mogućnost tumačenja da je pripadao Pomacima preko kojih je njegovo učenje i došlo među bosanske kristjane. Njegov najznačajniji učenik pop Jeremija, koji svojim knjigama i propovijedima uživa poseban ugled među “hereticima” i zajedno sa Bogumilom biva anatemisan od zvanične crkve, dovodi se u vezu sa prvim didom Zajednice bosanskih kristjana Jeremijom koji je bio vrhovni poglavar od 1010. do1024. godine. Mnogi istraživači su mišljenja da su pop Jeremija i did Jeremija jedna ista osoba. Žarište dualističkog manihejskog učenja od 12. vijeka postaju i Francuska, Španjolska te djelimice i ltalija. Peter Waldo iz Liona, bogati trgovac i velikoposjednik, odriče se bogatstva i pokreće kružok lionskih siromaha, asketa i zagovornika dualizma, propovijedajući Bibliju na maternjem jeziku, imitirajući lsusov isposnički život, negirajući ikone i kultove svetaca te oštro se protiveći gradnji raskošnih katedrala i crkava. Sekta je po osnivaču dobila ime valdanezi i kao takva anatemisana od zvanične crkve te bila izložena progonima i pokušajima istrjebljenja.

Ipak, valdanezi nisu bili najznačajniji “heretički” pokret u tom dijelu svijeta. Mnogo rasprostranjeniji bio je pokret katara ili albižana iz nezavisne kneževine Langdok, formalno pod francuskom upravom, ali suštinski bližoj španjolskim kraljevinama Leon, Aragaon i Kastilja. Osnova njihovog vjerovanja je također bila dogma o dva božanstva, tame i svjetla, te borbe čovjeka da pomogne božanstvu svjetla da nadjača božanstvo tame u njemu samome, odnosno duhovnome nad materijalnim, što se postizalo direktnim gnostičkim suodnosom čovjeka i Boga, bez svećeničkoga posredništva, što je crkvu činilo suvišnom.

Albižani su poput bosanskih kristjana imali strog način života – radikalni asketizam zasnovan na zabranama je­denja mesa i svih životinjskih proizvoda (mlijeka, jaja, sira i dr.), zabrani braka i seksualnih odnosa jer oni bude životinjsko u ljudima i slično. Zbog toga su, kao i bosanski kristjani, imali posvećene ljude perfekte i obične vjernike. Dakle, ustrojstvo slično kao i u Zajednici bo­sanskih kristjana, s tom razlikom što je žena kod katara mogla dostići i najviši stepen, što se naziva ženskim principom. Zbog ovakvih shvatanja, crkva je povela dva križarska rata protiv albigineza: prvi 1209. u kojem se svirepo obračunavaju sa “hereticima” i drugi 1244. godine ustremljeniji na slom njihove neovisne države i oduzimanje posjeda. Izvan valdaneza i katara dualistički heretički pokreti u Evropi 12. stoljeća javljaju se još u germanskom Kelnu (1143. godine siromasi Hristovi), belgijskom Lijezu, francuskoj Dordonji, šireći se sve do Engleske u drugoj polovici 12. vijeka. Međutim, centri ostaju oblast Tuluza i Lombardije odakle utječu na stvaranje trećeg velikog heretičko-dualističkog jezgra patarena u ltaliji.‘

ltalijanski heretički pokret osnovali su u II. stoljeću pobožni trgovci, koje su predstavnici zvanične crkve pogrdno nazvali patareni prema patee – odrpanci, kaka su nazivali stanovnike siromašne milanske četvrti Patarie. Pored istovjetnog manihejsko-dualističkog učenja, ovaj pokret se borio i za reformu zvanične crkve, naročito fenomena simonije (kupovine službe), braka i konkubinata svećenika, što ih je dovelo u sukob sa Milanskom nadbiskupijom, a koncern II. vijeka prouzrokovalo Veliki milanski građanski rat.
Katarski i patarenski pokret vrlo rano zahvataju Dalmaciju, o čemu svjedoči i krstaški rat iz 1204. godine protiv Zadra preko koje dolaze do Bosne i saveza sa Zajednicom bosanskih kristjana, stapajući se sa bogumilima iz Bugarske, Albanije, Makedonije, Kosova, Srbije, a koji svi zajedno utječu na modifikaciju izvornoga arijanskoga učenja bosanskih kristjana pretvarajući ga djelimično i u neomanihejsko.